ՎԱՆՔԵՐ. ՎԵՐԱԿԱՆԳՆՄԱՆ ԵՒ ՕԳՏԱԳՈՐԾՄԱՆ ԽՆԴԻՐՆԵՐ, Մաս Բ

Սկիզբն այստեղ:

          

          Այդ նույն ուսունասիրական եւ հետազոտական բոլոր ուղիներով ու փուլերով անցան նաեւ Հաղարծնի վանքային համալիրի նախագծման եւ վերականգնման աշխատանքները: Հաղարծնի վանքային համալիրի պատմական եւ մշակութային արժեքի մասին շատ է խոսվել, բայց երբեք չի խոսվել թե ինչ ավերակ վիճակում են հայտնվել վանքի կառույցները անցած դարասկզբին, եւ վերջին հարյուրամյակի ընթացքում ինչ վերականգնողական աշխատանքներ են կատարվել:  

Հաղարծնի վանքի տեսքը Ի. դարի սկզբին

Հաղարծնի վանքային համալիրը իր վրա կրում է դարերի ընթացիկ վերականգնումները: Վերջին վերականգնողական աշխատանքները վերաբերում են համայնավարության հիսունական թվականներին, հուշարձանը պահպանելու նպատակով, տանիքածածկերը թիթեղապատվել են, ջրերի ներթափանցումը հուշարձանի ներսը կանխելու համար: Վաթսունական թվականների վերջին

եւ յոթանասունականների սկզբներին վանքային համալիրի մի քանի կառույցներ մասնակի վերականգնվել են (շատ ճարտարապետական լուծումներ վերականգվել են ոչ ճիշտ), իսկ մի քանիսի վրա իրականացվել է քարե տանիքածածկ: Սխալ նորոգումներն իրենց պատճառներն են ունեցել` տարածքները ամբողջապես չեն պեղվել եւ մաքրվել, բոլոր փլատակները հիմնավոր ուսումնասիրության չեն ենթարկվել, պատճառը ֆինանսներն են, որ միշտ անբավարար են եղել:

Աննախադեպ են ներկայիս վանքային համալիրում Վեհափառ Հայրապետի կողմից իրականացվող վերականգնողական աշխատանքները:

Հայաստանում համայնավարական տարիներին եւ հիմա չկա գեթ մեկ վանքային համալիր, որը իր բոլոր կառույցներով ամբողջական վերականգնման ենթարկվի: Այդ բախտը ընձեռվել է Հաղարծնի վանքային համալիրին: Մեր հասարակայբնության համար կորած է վանք հասկացությունը: Մեկ հարյուրամյակ էր հարկավոր, որ մենք կորցնեինք մեր հոգեւոր կառույցների մասին հասկացողությունները: Չէ որ դանք մշակութային կենտրոններ են եղել, այնտեղ եղել է հոգեւոր կյանք, ուր ծնվել եւ զարգացել են մշակույթի շատ ճյուղեր: Շատերիս համար այժմ կոմունիստական հասարակարգից մնացել է թյուր մի կարծիք, որ վանքերը զբոսաշրջության եւ զվարճանքի վայրեր են: Բայց այլ է, երբ մենք ասում ենք, թե վանք ենք վերականգնում, մենք վերականգնում ենք վանքի գործունեությունը եւ հոգեւոր կայնքը վանքի տարածքում: Այդ առումով վերականգնվում են վանքի կյանքին անհրաժեշտ բոլոր գործառական կառույցները:

Վանքի վերականգնման աշխտանքները սկսվել են դեռեւս 2006-ից, երբ մի շարք ատյաններում երկարատեւ քննարկումների արդյունքում հաստատվեց Վանքի վերականգնման ծրագիրը: Այնուհետեւ հաստավեց նախագծային առաջադրանքը:

Հաղարծնի վանքային համալիրի հիմնական բոլոր կառույցների համար կատարվեցին ուսումնասիրական, չափագրական եւ նախագծային աշխատանքներ: Ուսումնասիրվեցին բոլոր դիվանական նյութերը` չափագրություններ, լուսանկարեր, նախագծեր, հաստատման ներկայացվեց վերականգնման այս նախագիծը: Նախագծի այս փուլը մի քանի անգամ քննարկվել է մշակույթի նախարարության գիտամեթոդական խորհրդում, եւ միայն հավանության արժանանալուց հետո իրականացվել է նախագծի աշխատանքային փուլը: Վերականգնողական աշխատանքները սկսվել են 2008-ին: Վերականգնաման աշխատանքների ընթացքին պարտադիր կարգով եւ հետեւողականորեն իրենց մասնակցությունն են բերել նախագծի հեղինակը, տեխնիկական հսկիչը, Մայր Աթոռ Սուր էջմիածնի ճարտարապետական բաժինը՝ ծրագրի ղեկավարի եւ գլխավոր ճարտարապետի հետ միասին: Հսկողություն են իրականացրել մշակույթի նախարարության հուշարձանների պահպանության գործակալությունը, հնագիտության եւ ազգագրության ինստիտուտը, հասարակական կազմակերպություններ՝ ազգային խորհուրդը, ճարտարապետների միությունը, Հուշարձանների պահպանության եւ վերականգնման ընկերակցությունը: Արտագնա նիստերով եւ մոնիթորինգով հայտնել են իրենց դրական կարծիքները վերականգնողական աշխատանքների որակի վերաբերյալ:

            Վերականգնման աշխատանքները միշտ լի են անակնկալներով: Նման անակնկալ մատուցեցին նաեւ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու հատակի վերականգնողական աշխատանքները, որոնց ընթացքում բացվեց բավական մեծ հոր, որի պատերը շարված էին կոպտատաշ քարերով: Նորահայտ հորի ուսումնասիրության համար կազմվեց հանձնախումբ համապատասխան մասնագետների մասնակցությամբ, ուսումնասիրությունները կատարվեցին եւ տրվեց եզակացություն:

Հաղարծնի վանքը վերանորոգումից հետո

Վերջին քսան տարիների ընթացքում ոչ մի հուշարձանի վերականգնման եւ աշխատանքային փուլ նման հսկողության չի արժանացել տարբեր կազմակերպությունների կողմից, ինչպիսին եղել է Հաղարծնի վանքի վերականգնողական աշխատանքների ընթացքում: Արդյունքում փայլուն կերպով ավարտին են մոտենում վերակնգնողական աշխատանքները:

            Աշխատանքներ են սկսվել փուլերով Գեղարդավանքի օժանդակ կառույց ների ուսումանասիրական եւ վերականգնման աշխատանքներում: Գեղարդավանքի օժանդակ կառույցները իրենց պահպանվածության աստիճանով,  հիմնականում վթարային էին: Կոպտատաշ պատերով եւ հողե լիցքով պատերի եւ թաղերի գլխին անցած դարի 70-ականներին կատարվել են վերականգնողական  աշխատանքներ, ցեմենտ-ավազե լիցքով  հարթ հողե  տանիքների  վրա տեղադրվել էին տուֆե ծածկասալեր: Կատարված վերականգնումը ոչ թե պահապանել, այլ քայքայել էր հուշարձանը, տուֆե ծածկասալերից ներթափանցած ջրերը ողողել էին կառույցի պատերը եւ թաղերը: Պատերը թեքվել էին ուղղաձիգ առանցքից, որոշ հատվածներում փլուզվել, եւ մյուսներին էլ սպառնում էր փլուզում: Այս օժանդակ կառույցները ոչ միայն չէին կարող ծառայել որպես բնակելի կացարաններ հոգեւորականների համար, այլեւ չունեին օգտագործման համար ոչ մի նպաստավոր պայման: Հողե եւ տուֆե քարերով խոնավ հատակները, առանց էլեկտրական հոսանքի եւ ջեռուցման, փոքր սենյակների խարխլված, եւ ջրով հագեցած պատերն ու թաղերը ամեն րոպե սպառնում էին փլուզվել:

Վանքի հյուսիսային պարսպապատը բավական լայն եւ խոշարածավալ քարերով  ուղաձիգ առանցքից շեղվել եւ կախվել էր ժայռափոր կառույցների վրա, ամեն րոպե վտանգելով վերջիններիս գոյությունը: 2005-ից սկսվեց վթարային հատվածների վերականգնողական աշխատանքների նախագծային փուլը, հավանության արժանանալուց հետո միայն սկսվեցին վերականգնողական աշխատանքները:

Այժմ շարունակվում են օժանդակ կառույցների մյուս հատվածների ուսումնասիրական եւ հետազոտական աշխատանքները:

Գեղարդավանքը ոչ միայն հայ ժողովրդի մշակութային արժեքն է, այլեւ որպես  բնության  եւ մշակութային արժեք մուծվել է Յունեսկո-ի ցանկ:

Վեհափառ Հայրապետի ջանքերը այժմ ուղղված են նաեւ վանքի շրջակա

բնության անխաթար պահպանման խնդիրներին: Ում արդյոք ծանոթ չէ վանքի շրջակա տարածքի վիճակը ուխտավորների եւ ազմաթիվ այցելուների ու խմբերի այցելություններից  հետո,  երբ շրջակա տարածքը հագենում էր կերակուրների մնացորդներով: Այժմ խնդիր է այստեղ այցելողների հանգստի կազմակերպումը, որպեսզի պահպանվի ու անաղարտ մնա բնությունը: Այս եւ նմանատիպ այլ խնդիրներ դարձել են Մայր Աթոռ Սուրբ էջմիածնի եւ ՀՀ  մշակույթի նախարարության համատեղ ուսումնասիրությունների եւ հետազոտական աշխատանքների առարկան: Վերջին տարիների ընթացքում մասնագետներն արել են  մի շարք առաջարկներ,  որոնք քննարկվել են ՀՀ մշակույթի նախարարությունում եւ Մայր Աթոռ Սուրբ Էջմիածնի ճարտարապետական խորհրդում: Սակայն լուծումների նկատմամբ առկա տարաձայնությունները վերջնական տարբերակ դեռեւս չեն հաստատել :

            2006 թ. սկսվել են նաեւ Հառիճավանքի օժանդակ կառույցների վերականգնման աշխատանքները: Այս ծրագիրը նույնպես անցավ օրենքով սահմանված հաստատման բոլոր փուլերը եւ ստացավ վերականգնման թույլտվություն: Ճիշտ է, վանքի օժանդակ կառույցների վերականգնման աշխատանքները սկսվել էին դեռեւս 1980-ական թվականներին, սակայն վանքի օգտագործման խնդիրը այն ժամանակ դրված էր այնպես, որ նրա հիմնական կառույցը՝ դպրատունը, պետք էր օգտագործվեր որպես թանգարան: Վերականգնման աշխատանքներ կատարվել էին, վերցվել էր դպրատան ծպեղային լանջավոր տանիքը եւ փոխարենը իրականացվել էր քարե ծածկասալերով հարթ տանիքածածկ: Ներսում կատարվել էին նաեւ պատերի ու թաղերի հարդարման աշխատանքներ: Սակայն տանիքածածկույթի ոչ ճիշտ լուծում ստանալու պատճառով տասնամյակներ շարունակ  մթնոլորտային տեղումներից ջրերը  ներթափանցել էին պատերի եւ թաղերի մեջ: Դրանք այնքան գերհագեցած էին ջրերով, որ հարդարման աշխատանքները չէր հաջողվում իրականացնել: Միայն երեք տարի հարկավոր եղավ բորբոսնած եւ մամռակալած ներսի պատերի  չորացման համար: Նախկին ձեւով վերականգնվեց լանջավոր տանիքածածկը, պատերը մաքրվեցին քայքայված գաջե սվաղից, դպրատունը հարմարեցվեց ժամանակակից պայմաններում գործող դպրատան, համակարգչային սենյակով,  գրադարան-ընթերցասրահով, ճաշարան-խոհանոցով: Վերականգնման ընթացքում է նաեւ հադիսությունների դահլիճը եւ նախկին կաթողիկոսական  ամառային նստավայր-վեհարանը: Ստեղծվել է վանքը գրունտային ջրերից զերծ պահելու դրենաժային համակարգ՝ վանքի արտաքին պարսպապատից դուրս հատվածում: Դրենաժային համակարգ է իրականացվել նաեւ վանքի ներսում՝ Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու արեւելյան մասում՝ պատի տակ, ուր կուտակվում

էին գյուղի թեքադիր փողոցներով հոսող ջրերը: Նախատեսվում է սկսել վանքի  երկրորդ  բակում տեղավորված ննջարանային մասնաշենքերի վերականգնման եւ  հոգեւորականների կացարանների վերականգնման աշխատանքները: Շուտով  քննարկման կներկայացվի նաեւ հոգեւոր կառույցների վերականգնման եւ ամրակայման աշխատանքների փուլը:

            Վերականգնվեցին նաեւ Գայանե, Հռիփսիմե վանքերի միաբանական կառույցները: Վերականգնել վանքային համալիրի օժանդակ կառույցները, հարմարեցնելով հոգեւորականների ներկա պահանջներին՝ ոչ միշտ է հնարավոր թե նախկին կառույցի հիմնահատակ կործանված լինելու, թե եղածների ոչ  բարենպաստ պայմանների պատճառով: Սակայն, որ այսօր վանքերը պետք է գործեն  որպես հոգեւոր կառույցներ իրենց համապատասխան նշանակությամբ, ունենան գարծունեության նպաստավոր պայմաններ եւ զարգացում՝ անվիճելի է:        Ժամանակը չի կարող կանխել վանքերի զարգացման ընթացքը: Այսօր վերականգնվում եւ օգտագործվում են եկեղեցիները, որոնց զարգացման ընթացքը ունի հազարամյակի պատմություն, իսկ նոր եկեղեցիների ճարտարապետությունը  փորձում է զարգացում ապրել: Ուստի վանքերի ճարտարապետական եւ հոգեւոր  բնագավառը կարիք ունի նույնպես զարգացման: Ժամանակը եւ տարածությունը  հավերժական կատեգորիաներ են, որոնք անվերջ գտնվում են շարժման եւ զարգացման մեջ: Մարդը իր ստեղծագործություններով այդ ամենի անքակտելի մասն է: Ուստի նրա զարգացումը կարող է ժամանակավորապես դադարել կամ կանխարգելվել, բայց ամբողջ ընթացքը կանգնեցնել կամ դադարեցնել անհնար  է: Ամեն մի ժամանակահատված  ունի իր հոգեւոր հզոր մղիչ ուժը, որը տվյալ ժամանակահատվածում զարգացում է ապահովում: Նման հզոր շարժիչ ուժ է այսօր Վեհափառ Հայրապետը, որ ապահովում է հոգեւոր կյանքի եւ նրան անհրաժեշտ ատրիբուտների զարգացումը ներկա ժամանակահատվածում:

ՄԵՐԻ ԴԱՆԻԵԼՅԱՆ 

ճարտարապետ
Էջմիածին ամսագիր, Նոյեմբեր, 2011թ.