Անհավատության հողի վրա առաքինության շուշաններ չեն ծաղկում

Գարեգին Ա Հովսեփյանը (Մեծի Տանն Կիլիկիո Կաթողիկոս 1943–52 թթ.) ծնվել է Արցախում, 1867թ.: Եղել է նշանավոր հայագետ, ձեռագրագետ, մատենագետ, հնագետ, պատմաբան, բանասեր, մշակութաբան և մանկավարժ: 1897թ. ստացել է Լայպցիգի համալսարանի փիլիսոփայության դոկտորի կոչում: Եղել է Սարդարապատի հերոսամարտի հինգերորդ գունդն առաջնորդողներից մեկը (ավելի մանրամասն տես այստեղ):

Այսօր մեր ձեռքի տակ են Գարեգին Ա Հովսեփյան Կաթողիկոսի բազմաթիվ ուսումնասիրություններ, քարոզներ ու հոդվածներ: Ձեր ուշադրությանն եմ ուզում հանձնել Հովսեփյան Կաթողիկոսի կողմից 1943թ. գրված հոդվածներից մեկը, որն արդիական է նաև մեր ժամանակներում:

  

ԿՅԱՆՔԻ ԱՂԸ 

«Դո՛ւք եք երկրի աղը.

սակայն եթե աղը անհամանա,

ինչո՞վ այն կաղվի»:

Մատթ. 5.13

  

Ընտրված բնաբանը Տիրոջ պարզ խոսքերից մեկն է Լեռան քարոզի մեջ` հասկանալի ամենքի համար: Կերակուրը, պատրաստված խոհարարական արվեստի բոլոր առավելություններով, նյութերն ընտիր և ազնիվ, բայց եթե նրա մեջ աղ չկա, անհամ կլինի, անդուրեկան և մինչև իսկ պատճառ հիվանդության, եթե տևի այդ հանգամանքը: Աղն է, որ համ է տալիս կերակրին, առողջարար և սննդարար դարձնում և պահում նրան ապականությունից: Առօրյա կյանքից առնված այս օրինակով Տերը կամենում է բացատրել քրիստոնեության և քրիստոնյա մարդու արժեքը երկրի մեջ, այսինքն` պատմության մեջ: Առանց քրիստոնեության և իրական քրիստոնյա մարդու` կյանքը կդառնա անհամ, անհաճո և անառողջ. այսպես է քարոզել Տերը, և այսպես են հասկացել առաջին քրիստոնյաները իրենց կոչումը պատմության մեջ` որպես խորին համոզում և հավատ:

Ի՞նչ էր հեթանոսական աշխարհը քրիստոնեության ծագման և տարածման առաջին շրջանում. կրոնի կատարյալ անկում և դրա հետ նաև` բարոյական զգացման նվազում կամ իսպառ անհետացում: Դրա հետևանքն էր հունահռոմեական` ժամանակի ամենաքաղաքակիրթ համարված ազգերի զեխության և ապականության տիրապետությունը մեծագույն չափերով: Հունաստանի մայրաքաղաք Աթենքը, ուր Պերիկլյան ոսկեդարն էր ծաղկել մի ժամանակ` գրականության, արվեստի, ճարտարապետության, փիլիսոփայության, նաև ճշմարիտ հայրենասիրության և առաքինության ոսկեդարը հունական կյանքի, դարձել էր երկպառակության, ոճրագործության, եսականության, բարոյական և ազատասիրական զգացմունքից զուրկ ժողովրդի մայրաքաղաքը: Հռոմեական կայսրությունը, որ պետական զորության գագաթնակետին էր հասել, աշխարհի տերը դարձել, կրոնի անկմամբ և անհավատության զորացումով դարձել էր նաև ղեկավարը զեխության և բարոյական ապականության մրցության մեջ: Անհավատության հողի վրա առաքինության շուշաններ չեն ծաղկում առհասարակ:

Բ

Քրիստոնեությունը բարոյապես մեռնող մարդկության վերածնունդը եղավ` կրոնական-բարոյական նոր կյանքով և հասկացողությամբ: Նա բերեց նոր կրոն, որ սիրո և եղբայրության, անձնվիրության և հանրության օգտին նվիրված կրոնն էր: Շահասիրությունն ու եսամոլությունը, անձնական-զգայական վայելքն ու զեխությունը, որ տիրապետող էին ժամանակակից կյանքի մեջ, տեղի տվեցին զգաստության և մաքրության` նոր կրոնի ազդեցությամբ: Ապականվել էր օդը խեղդամահ լինելու չափ, ապականվել էր հունահռոմեական կյանքն ու քաղաքակրթությունը` չունենալով այլևս ներշնչման կենդանի աղբյուր, որ կրոնն է և հավատը դեպի Աստված: Առանց կրոնի և բարոյական գաղափարների չկա բարձր, կենսունակ և առաջադեմ քաղաքակրթություն: Ինչպես աղը համ է տալիս կերակրին, պահում նրան ապականությունից, այնպես էլ կրոնն ու հավատը, բարոյական կենդանի զգացումը աղն են քաղաքակրթության և աղբյուրը բարձր ստեղծագործության և կյանքի վայելչության:

Լիճը կամ ավազանը, եթե զրկվում է իր մեջ աղբյուրների և վտակների ջրերն ընդունելու հնարավորությունից, ճահճանում է, ապականվում կամ իսպառ չորանում: Այսպես է և մարդկային կյանքը ազգերի պատմության տված անհերքելի փաստերով: Այդպես էր ոչ միայն հույների և հռոմեացիների մեջ, այլև` եգիպտացիների, որոնց բարձր ստեղծագործությունները, արվեստի և քաղաքակրթության մնացորդները, ճարտարապետական հրաշալիքները, նկարչության բարձր զգացումը անհասկանալի են առանց նրանց կրոնի: Նույնը կարող ենք ասել Արևելքի շատ ազգերի մասին, որ չենք հիշում տեղի սղության պատճառով: Նրանք ամենքը կենդանի են, ստեղծագործող, միշտ քաղաքակրթության և առաջադիմության գագաթը բարձրանալու ճանապարհին, երբ նրանք կենդանի կրոնն ունեն, հավատը դեպի գաղափարականը: Կրոնը միայն պաշտամունքը չէ, ծեսերն ու արարողությունները, այլ առավել ևս` հոգևոր և ներքին ապրումը, որտեղից և բխում է արտաքինը և կերպավորում բազմապիսի ձևերով և բովանդակությամբ:

            Եվ այս հասկանալի է պարզ մտածողությամբ իսկ. արտաքին մեր ընթացքը, գործողությունները հետևանքն են կամ մարմնավորումը մեր մտքերի, մեր ներքին հղացման: Փշից խաղող չի քաղվում, և ոչ էլ տատասկից` թուզ: Եթե հոգու մեջ հղացված չէ կառուցվելիք շենքի նախագաղափարը, անկարելի կլինի շենք կանգնեցնել: Բայց նույնիսկ ներքին հղացումը բավական չէ գործի կատարելության համար, այլ` շարժառիթն ու որակը: Եթե ակը պղտոր է, ցեխ ու ճահիճ, այնտեղից հոսող ջուրը չի կարող մաքուր լինել և կենդանարար: Կրոնը մեր ներքին աշխարհը մաքրող, զտող բարոյական զորությունն է, սիրո, զոհաբերության, գեղեցիկի, բարու և ճշմարտության աղբյուրը:

 Գ

Սխալ չհասկանանք. կյանքն էլ միայն կրոնականը չէ: Նա շատ ավելի բազմակողմանի է և տարբեր բովանդակություններ ունի ևս: Գիտությունն ու արվեստը իրենց բոլոր ճյուղերով մարդկային հոգու ներգործության տարբեր դաշտեր են, տարբեր մեթոդներ և ուղիներ ունեն զարգացման, բայց նրանք տարբեր չպիտի լինեն իրենց բարձրագույն էությամբ և նպատակներով, որ կյանքի արտաքին բարօրության հետ ի վերջո ավելի հոգեկան դաստիարակությունն է, ազնվացումը:

Ներկա քաղաքակրթությունն, անշուշտ, շատ բարձր է, քան հունահռոմեականը. գիտությունը, փիլիսոփայությունը, արվեստը, տեխնիկական առաջադիմության հրաշալիքներ են կատարել, աներևակայելի թռիչքներ դեպի կատարելությունը, բայց դրա հետ նրանք էլ ազատ չեն անկման վտանգներից և սայթակումներից, որ դեպի խորխորատ կարող են տանել, եթե հոգևոր մի նոր վերածնունդ, շարժում չսկսվի հոգիների մեջ: Ինչպես հնում, հեթանոսության անկման օրերին, քիրստոնեությունը և քրիստոնյաները աղը հանդիսացան ազգերի ապականության դեմ և նոր կյանք բերին նրանց, նույն դերն ունեն կատարելու և այժմ: Պատմությունից քաղած դասերը ուղեցույց են և ճշմարտութուն նաև ներկա մարդկության համար: Քրիստոնեության բերած հոգևոր դրամագլուխը ոչ միայն չի սպառվել, այլ շատ քիչ չափով է գործադրված: Եվրոպայի և մարդկության վերածնունդը կախումն ունի ոչ միայն զենքի հաղթությունից, այլև կենդանի հավատի վերածնունդից: Մեր աղոթքն է, որ այս պատերազմը «բարւոյ պատերազմի» փոխարկվի ըստ ամենայնի և առիթ դառնա մարդկության զգաստության և իր որդեգրած ուղիների վերաքննության: Արդարությունն է և հավատն այն ժայռը, որի վրա շինված տունը անսասան է փոթորիկներից և հեղեղներից:

«Եթե աղը անհամանա, ինչո՞վ այն կաղվի». ահա քրիստոնյա աշխարհի մտածելու խնդիրը այս ահավոր պատերազմի ընթացքում և դրա վերանալուց հետո:

ԳԱՐԵԳԻՆ ԱՐՔԵՊԻՍԿՈՊՈՍ

«Հայաստանյայց Եկեղեցի», հունիս, 1943թ.